پیوند دو اتحادیه در شرم الشیخ؛ از رویا تا واقعیت

به گزارش راهبرد معاصر؛ نشست دو روزه شرم الشیخ با عنوان "سرمایه گذاری با ثبات" با حضور مقامات 21 کشور عربی و 28 کشور اروپایی آغاز به کار کرد. گرچه اجلاس در سواحل مصر برگزار شده ولی ماهیت آن در مجموع بستری برای عرض اندام بیشتر محور ریاض به رهبری عربستان فراهم می‌کند. از همین رو، رقبای منطقه ای ریاض (جمهوری اسلامی ایران و ترکیه) چندان واکنش مثبتی در قبال آن نداشته اند و حتی انتظار می رود که تا پایان کار، دو طرف دعوا، اظهارات تندی علیه یکدیگر به زبان بیاورد. فارغ از این ماجرا، به نظر می رسد که شرم الشیخ برای هدفی بلند مدت طراحی شده و اگر به نتیجه مثبت برای محور ریاض برسد، می تواند برخی روندهای منطقه را به نحو چشمگیری تغییر دهد.

حاضران جلسه

اگر به لحاظ کمی به ترکیب حاضرین در اجلاس بنگریم، شاید دچار برداشت اشتباه شویم که شرم الشیخ، چندان اهمیتی نخواهد داشت. چنان که اکثر دولت های شرکت کننده، در سطح مقامات اول حاضر نشدند. به عنوان مثال، نیمی از سران عرب به شرم الشیخ نیامده‌اند که مهم ترین آن ها "شیخ تمیم بن حمد آل ثانی" امیر قطر، "عمر البشیر" رئیس جمهور مادام العمر سودان هستند. ولی آن چه که اهمیت شرم الشیخ را به لحاظ وزنه مقامات حاضر بالا می برد، شرکت کشورهای اصلی و مهم در عالی ترین سطح بوده است. مثلا در جهان عرب، عالی رتبه ترین مقام، ملک سلمان است که حاضر شده (البته بن سلمان احتمالا به خاطر مسئله قتل خاشقچی به این اجلاس نیامده)؛ علاوه بر این، در سوی دیگر یعنی اروپا، مقاماتی همچون ترزا می، موگرینی و آنگلا مرکل را در ترکیب هیئت خود جای داده. با توجه به وزن ژئوپلیتیک کشورهایی همچون مصر، عربستان، انگلیس و آلمان که در عالی ترین سطح به شرم الشیخ رفته اند، می توان تصریح کرد که اگر توافقی در این گردهمایی بدست آید، مسلما موثر و آینده ساز خواهد بود.

اهداف اعلامی اجلاس

همچون بسیاری از اقدامات سیاسی دیگر، برگزاری این اجلاس هم اهدافی اعلامی و اعمالی داشته است. تفکیک این دو از هم به معنای تناقض آن ها با هم نیست بلکه این دو در راستای یکدیگر عمل می کنند.

جذب سرمایه: آن طور که از نام اجلاس بر می آید، اتحادیه عرب با هدفی اقتصادی در کنار اتحادیه اروپا جمع می شود زیرا عنوان کنفرانس، "سرمایه گذاری با ثبات" است. در مقطع کنونی، اتحادیه اروپا به طور کلی، طبق گزارش Africa News بزرگترین شریک تجاری و بزرگترین سرمایه گذار خارجی اتحادیه عرب است. این سطح از روابط اقتصادی مسلما وابستگی متقابل دو طرف را بالا می برد. در اینفوگرافی پایین که از سایت Arab News گرفته شده، رشد تجارت دو طرف طی سال گذشته نشان داده شده است. از این منظر، چندان جای شگفتی نیست که در شرم الشیخ، دو طرف اروپایی و عربی بر سر پروژه های اقتصادی کلان توافق کنند.

مقابله با "تروریسم": اظهارات اولیه مقامات حاضر نشان داد که هدف گذاری علنی آن، محدود به مباحث اقتصادی نیست. طبق بیانیه های رسمی صادر شده، در شرم الشیخ بحث مبارزه با تروریسم نیز مطرح می شود. صرف کشیده شدن بحث تروریسم به میانه مذاکرات، راه را برای تاختن به جمهوری اسلامی ایران و تا حدود کمتری ترکیه باز می کند زیرا در قاموس اتحادیه عرب (نه لزوما اعضای آن به صورت جداگانه)، تهران با حمایت از گروه هایی همچون حزب الله و ترکیه با حمایت از اخوان المسلمین، مروج تروریسم در منطقه هستند. در این پرونده مواضع اتحادیه اروپا هم به همتای عرب نزدیک است و این می تواند مبنایی برای همگرایی بیشتر باشد. اروپا البته نگرانی هایی از تروریسم منبعث از عربستان به شکل القاعده و داعش نیز دارد. در واقع خطر اصلی تروریسم اروپا منبعث از همین گروه‌ها است حال آن که تمرکز محور ریاض بیشتر بر روی گروه های نزدیک به ایران قرار گرفته. در این جا شاید ریاض حاضر به معامله بر سر مهره سوخته خود شود. توضیح آن که احتمالا عربستان حاضر می شود در عوض محدود کردن وهابی ها، امتیازاتی از اروپا بگیرد.

بحران مهاجرت: پس از خیزش های منطقه و ورود آن به دوره ای از تنش های مداوم، موج مهاجرت های گسترده به سوی اروپا آغاز شد. مسئله مهاجرت هر چند امروز تا حدودی سر و سامان یافته ولی هنوز هم معضلی بسیار بزرگ برای اتحادیه اروپاست. نکته قابل توجه این است که ریشه مهاجرت ها در کشورهای عربی است و پناهجویان همگی از یک کشور عربی عبور می کنند. در این بین نظر به آن که بزرگترین بحران در سوریه بوجود آمد، اتحادیه اروپا در بدو امر متوجه ترکیه شد و طی توافقی با این کشور، امتیازات اقتصادی به آن داد تا روند مهاجرت ها را کند نماید ولی هنوز فکری به حال مسیر مهاجرت شمال آفریقا و به ویژه مصر نشده است. البته السیسی در سخنرانی خود مدعی شده که از 2016، هیچ پناهجویی از سواحل مصر به سوی اروپا نرفته؛ ولی مسلم است که حتی اگر از مصر کسی به سوی اروپا نرفته باشد، سایر مسیرها هم از کشورهای عربی می گذرد. در این جا اهمیت هماهنگی با کشورهای عربی برای مقابله با بحران مهاجران برجسته می شود. هم از آن رو که با ثبات بخشیدن به کانون های بحران از مهاجرت پیشگیری کنند و هم از آن رو که با فراهم کردن کمپ مناسب در کشورهای واسطه، پناهجویان را از ادامه راه منصرف سازند. البته نباید از این مهم نیز مغفول ماند که با توجه به بهبود نسبی اوضاع در سوریه و وخامت آن در یمن و کشورهای فقیر آفریقایی، حجم پناهجویان از شمال آفریقا بیشتر خواهد شد.

پرونده فلسطین: بر خلاف سیاست های اعمالی، عربستان در این نشست باز هم در سطح کلام، بر آرمان فلسطین تاکید کرد. ملک سلمان در سخنرانی افتتاحیه بار دیگر بر عزم کشورش برای حفظ آرمان فلسطین تاکید کرد. فارغ از این که تا چه حد مواضع اتحادیه عرب در این پرونده همسو با اتحادیه اروپاست، حداقل در لفظ اشتراکات زیادی میان آن ها دیده می شود چنانکه هر دو دائما بر لزوم حفظ "قدس شرقی" برای فلسطین تاکید کرده اند یا تشکیلات خودگردان را زیر چتر حمایت خود گرفته و در عوض حماس را تروریست خوانده اند.

اهداف پشت پرده شرم الشیخ

فارغ از آن چه که در سطح رسانه ها بیان می شود، شرم الشیخ اهداف پنهانی داشته که مداقه در آن ها، عمق تاثیر احتمالی را مشخص می کند. در ادامه به برخی از این اهداف اشاره می شود.

• کاستن از وابستگی محض به امریکا: کاخ سفید به ویژه پس از آمدن ترامپ، سیاست هایی را در قبال قدرت های عربی اتخاذ کرده که عمدتا باعث دلسردی این متحدان شده است. به عنوان مثال در قبال مصر، ایالات متحده از زمان روی کار آمدن السیسی، به شدت از میزان کمک های مالی سالیانه کاسته است. عربستان هم اخیرا شاهد انتقادات تند ترامپ از بن سلمان بر سر خاشقچی و البته اظهارات تحقیر آمیزش در رابطه با عدم توانایی ریاض در حفظ خود در مقابل ایران بوده است. گرچه بن سلمان در واکنش به این اظهارات تحقیر آمیز بر "دوست" بودن ترامپ اصرار ورزید ولی همزمان تاکید کرد که این یک "عیب" است. برآیند این سیاست ها احتمالا باعث شده تا اتحادیه عرب و به ویژه ریاض، درصدد به میان آوردن آلترناتیوی برای نفوذ امریکا در منطقه برآید. این که این نشست، بدون حضور هیچ مقامی از امریکا برگزار شده در حالی که طبق گزارش Egypt Today ،"اولین جلسه سران عرب-اروپا" بوده نشانه بزرگی است. غیبت امریکا در چنین اجلاس مهمی، مسلما اشتباهی سهوی نبوده، آن هم از سوی متحدان به شدت وابسته اش!

• به حاشیه راندن ترکیه در معادلات اروپا: شاید بدون هیچ تردیدی بتوان که اصلی ترین دلیل اهمیت ترکیه برای اروپا را جایگاه آن به عنوان نقطه وصل قاره سبز به غرب آسیا دانست. اگر اجلاس شرم الشیخ به نتیجه مطلوب برگزار کنندگان برسد، احتمالا اروپا چه در بحث مهاجران و چه مسیر ترانزیتی، می تواند کشورهای عربی شمال آفریقا را جایگزین ترکیه کند و از این طریق، راه فشار ترکیه بر قاره سبز را ناهموار سازد.

• مقابله همزمان با ترکیه و ایران: تهران و آنکارا هر دو پایتخت هایی هستند که تنها به صرف اجرای دموکراسی نسبی در کشورهای خود، تهدیدی سیاسی برای عمده پادشاهی های عرب محسوب می شوند. علاوه بر این، دو قدرت مذکور تمایلات تجدید نظر طلبانه ای داشته و دارند. بر این اساس، محور ریاض به دنبال مقابله با آن هاست. در شرم الشیخ، ملک سلمان در سخنرانی خود که طبق قرائن موجود قطعا آن را برایش نوشته بودند، باز هم از "تهدید ایران" و "ثبات زدایی" این کشور در کشورهای عربی حرف زد. در کنار وی، ابوالغیظ، دبیرکل اتحادیه عرب هم به ایران و ترکیه تاخت و هر کدام را مسئول بخشی از جنگ های موجود در سوریه، یمن و ... دانست. این اظهارات البته پیش از ایران که تقریبا به آن ها عادت کرده، خشم ترکیه را برانگیخت. ابراهیم کالین، اجلاس را به کلی شرم آور خواند و خطاب به سران اروپایی حاضر در آن نوشت: «ننگ بر شما!»

• ایجاد هسته جدیدی از قدرت در مقابله با قدرت های موجود: هر دو اتحادیه حاضر در شرم الشیخ، با تنش های درونی مواجه اند. بسیاری اکنون آرزوی اتحادیه اروپا برای ایجاد قطبی در نظام بین المللی را به کلی از دست رفته می بینند. اگر دو اتحادیه به یکدیگر نزدیک شوند، نیرویی بیرونی برای تقویت هم خواهند بود. در این جبهه بندی، اروپا که به قول مرکل در دو سال پیش «بایستی روی پای خود بایستد» در مقابل یکجانبه گرایی های امریکا خواهد ایستاد و اتحادیه عرب در مقابل ایران و ترکیه قد علم می کند.

پیام های اجلاس

• عدم اولویت حقوق بشر برای اروپا: اتحادیه اروپا صدای بلندی در ادعاهای حقوق بشری دارد و نقش پر رنگی هم در تعیین استاندردهای بین المللی این حوزه ایفا می کند. در همین راستا، بروکسل بارها ترکیه را به بهانه سرکوب مخالفان و آزادی بیان محکوم کرده؛ به اتهامات مشابهی، ایران را حتی پس از برجام زیر فشار تحریم قرار داده است. در ماجرای قتل فجیع خاشقچی هم اروپایی ها حتی در سطح سران، به موضوع اعتراض می کردند و مشروعیت نظام سعودی را به کلی زیر سوال می برند. به همین خاطر، تصور نشستن رهبران اروپایی، در عالی ترین سطح، در کنار ناقضان فاحش حقوق بشر، برای جهانیان شگفتی ساز بود. اما در شرم الشیخ ثابت شد که حتی اروپا هم حاضر است بر سر حقوق بشر سازش کند. بارزترین نمود این سازش را می توان در نفس حضور در اجلاس دید. اجلاسی که طبق گزارش "العرب" به ابتکار شخص السیسی برگزار شد، رئیس دولت کودتایی که کمتر از یک هفته پیش، 9 شهروند مصری را به جرم اثبات نشده، اعدام کرد؛ لازم به یادآوری است که السیسی پس از کودتا هم چندین نوبت، دست به کشتار دسته جمعی معترضان زده بود. بر این مبنا شرکت در جلسه ای که از سوی دولت سرکوبگر برگزار شده، خود سازشی علنی بر سر حقوق بشر محسوب می شود. گفتنی است که مسئولین اروپایی به گونه ای برخورد کرده اند که از این منظر، چندان زیر سوال نروند. مثلا دونالد تاسک، رئیس شورای اتحادیه اروپا بر وجود اختلاف میان دو اتحادیه تاکید کرده بود ولی همزمان بر وجود منافع و تهدیدات مشابه نیز اصرار داشت! همچنین بسیاری از تحلیلگران دلیل عدم حضور بن سلمان را خشم اروپا از ماجرای خاشقچی ارزیابی می کنند.

• برنامه استعمارگران قدیمی برای بازگشت به منطقه: اروپا به ویژه پس از 2011، بیش از پیش به منطقه غرب آسیا روی آورده است. تلاش فرانسه برای نفوذ در اقلیم کردستان عراق، راه اندازی پایگاه انگلیس در بحرین، افزایش برنامه های آموزشی نظامی آلمان در کشورهای منطقه، همگی حکایت از آن دارد که اروپایی ها که به مرور پس از جنگ جهانی دوم منطقه را ترک کرده بودند، دوباره به فکر بازگشت هستند.

• ترجیح محور ریاض به محور مقاومت و آنکارا از سوی اروپا: اجلاسی در چنین سطحی نشان می دهد که اروپا برای جهان عرب اهمیت بیشتری قائل است و مسلما از ناحیه این بازیگر، منفعت بیشتری می برد. این حضور نشان می دهد که جهان عرب دیکتاتور زده، برای اروپا از محور مقاومت و آنکارای نسبتا دموکراتیک، مهم تر شده و آن ها به این جمع بندی رسیده اند که نفوذ در غرب آسیا از طریق ریاض آسان تر خواهد بود.

امکانسجی موفقیت اجلاس

موفقیت همگرایی پس از این اجلاس بستگی به طیفی از عوامل دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از: موضع امریکا، راهبرد ترکیه و ایران، کنار رفتن برخی نگاه ها در سیاست خارجی طرفین.

در خصوص امریکا باید گفت که نفوذ این کشور در میان دولت های عربی بسیار بالاست و اهمیت حضور در منطقه نیز برای سران کاخ سفید، حتی در دوره اوباما (با شعار چررخش به سوی شرق) و ترامپ (با شعار به خانه باز می گردیم) هرگز پایین نیامده است. اگر اجلاس شرم الشیخ با موفقیت همراه شود، رقابت های جزئی میان واشنگتن و بروکسل تعمیق خواهد شد. چنانکه مثلا اکنون، میان شرکت زیمنس آلمان با جنرال الکتریک امریکا بر سر پروژه های موجود در عراق رقابت است. این که ترامپ به چه شکل با این موضوع برخورد کند، هنوز در هاله ای از ابهام است ولی احتمال دارد که باز هم با پرداخت باج هایی همانند قرارداد خرید اسلحه 100 میلیارد دلاری، موقتا خشم امریکا فرونشانده شود.

در رابطه با راهبرد ترکیه و ایران در قبال این موضوع نیز به نظر می رسد این دو کشور از مسیر طی شده با روسیه راضی هستند و به آن ادامه خواهند داد. در نتیجه، اروپا در صورت موفقیت شرم الشیخ، به سمت واگرایی با ایران و ترکیه پیش خواهد رفت و به جبهه عربی مقابل می پیوندد که با توجه به بومی بودن قدرت های رقیب، بعید است بتواند کار خاصی از پیش ببرد. روی هم رفته اروپا شرم الشیخ را از ترس واکنش های احتمالی ایران و ترکیه، دست خالی رها نمی کند زیرا اگر چنین ملاحظه ای داشت، از ابتدا در آن حضور پیدا نمی کرد.

اما پیرامون کنار گذاشته شدن برخی نگاه ها در سیاست خارجی دو طرف، بنظر می رسد که زمینه چنین امری فراهم باشد. اتحادیه عرب امروزه گام به گام به سوی پیاده سازی مدل دوبی در چهار گوشه خود پیش می رود و از این رو، تا حد زیادی مسیر توسعه مطلوب اروپا را نصب العین قرار داده است. از سوی دیگر، اروپا هم با چشم پوشی از نقض های مکرر حقوق بشر در جهان عرب، رسما نشان داده که از برخی استانداردهای سیاسی خود عدول می کند.

در مجموع احتمال موفقیت اتحادیه عرب در شرم الشیخ بالاست. اما این موفقیت فورا در قالب همکاری های تمام عیار میان آن با اتحادیه اروپا به نمایش در نمی آید. شرم الشیخ یک زیر ساخت کلی را پی ریزی می کند که بر مبنای آن، اقدامات بعدی انجام می شود. شرم الشیخ در صورت موفقیت، راه نفوذ گسترده تر اتحادیه اروپا در منطقه را هموار خواهد ساخت.